Վերնագիր : Խօշմաթի պատմականը
Հեղինակ՝ : Տոքթ. Մարտիրոս Յ. Չագոյեան
Թարգմանիչ : -
Հրատարակութեան թուական՝ : 1951
Լեզու՝ : Armenian
Տեսակ՝ : -
Ամփոփագիր՝ : Բալուի Խօշմաթ (ներկայիս Չաքըրքաշ) գիւղին վերաբերող անտիպ եւ չափազանց հետաքրքրական յուշամատեան մը։
Հեղինակը Մարտիրոս Յ. Չագոյեանն է, որ իր գիւղին՝ Խօշմաթի մասին նիւթեր հաւաքելու եւ խմբագրելու աշխատանքին կը ձեռնարկէ 1939-ին եւ գործը կ՚ամբողջացնէ 1952-ին։
Աղբիւր՝ :
Առցանց հրատարակութեան թուական : 2020-10-02
Էջերու թիւ՝ : 158
Խօշմաթի պատմականը - Տոքթ. Մարտիրոս Յ. Չագոյեան
Խմբագրական ծանօթագրութիւն
Երկու Խօսք
Վարդան Վարդանեան
ՄԱՍ 1
Գլուխ Ա. — Բալուն եւ բերդը
Գլուխ Բ. — Վանքեր եւ սրբավայրեր
ՄԱՍ 2
Գլուխ Ա. — Բալահովիտի կրթական կեանքը
Գլուխ Բ. — Հայոց միացեալ ընկերութիւնը բալահովիտի մէջ
• Հաւաւ
• Ներխի
Գլուխ Գ.
• Բալահովիտի գիւղերը
• Վիճակագիր Բալուի – հայաբնակ գիւղօրէից
• Բալահովիտի մեծ երկրաշարժը
ՄԱՍ 3
Գլուխ Ա.
• Խօշմաթ
• Եկեղեցին (Սբ. Աստուածածին)
• Խօշմաթի եկեղեցին
• Կղերականներ
Գլուխ Բ.- Սրբավայրեր
• Ապտըլ - Մըսէհ (Տօնակ)
• Սուրբ Խաչ
• Սբ. Կաթողիկէ
• Սբ. Կիրակոս
• Սբ. Մանկիկ
Գլուխ Գ.
• Աղբիւրներ
• Դաշտային աղբիւրներ
• Մարդակերպ քարեր
Գլուխ Դ.
• Խօշմաթի դպրոցասիրաց միութիւնը եւ դպրոցը
• Ուսուցիչներ (1880-96)
• Խօշմաթի բարձրագոյն դպրոցի անդրանիկ շրջանավարտները
• Խօշմաթի արձրագոյն դպրոցի վերջին շրջանավարտները (1913 - 1914)
• Խօշմաթը՝ ինչպէս տեսայ
Գլուխ Ե. — Խօշմաթի մտաւորականները
• Առաքել Պապաճանեան
• Պետրոս Էֆենտի Ֆէրմանեան
• Համբարձում Ուլուսեան
• Վահան Ուլուսեան
• Վարդան Տիրատ
• Կարապետ Յ. Գլանեան
• Սարգիս Պ. Գլանեան
• Թորոս Գլանեան
• Պետրոս Փափազեան
• Պօղոս Յակոբ Չագոյեան
• Յարութիւն Վարդանեան
• Մանուկ Ծաղիկեան
• Գաբրիէլ Ֆրանկեան
• Տիգրան Ղազարոս Պետիկեան
• Յակոբ Ղազարոս Պէտիկեան
• Միքայէլ Խօճօյեան
• Պօղոս Տէրատուրեան
• Համբարձում Յարութիւնեան (Պուրնուսուզեան)
• Բեդլեհէմ Մարգարեան (Շաղուկեան)
• Մկրտիչ Մալեան
• Պօղոս Փափազեան
• Գարեգին Կարապետեան
• Տէր Մանուկ Քահ. Խոճայեան
• Յովհաննէս Գլանեան
Գլուխ Զ. — Խօշմաթի դպրց. կարեւոր ձեռնարկները
Գլուխ Է. — Խօշմաթի տիկնանց բարեխնամ (կարօտելոց) միութիւնը
Գլուխ Ը. — Ճարտարապետներ
• Ազնաւուր Էֆենտի Խօճայեան
• Թորոս խալիֆա Մալեան (Ղազարեան) Գարա Թորոս
• Մարտիրոս Ղազարեան
• Սիմոն Խալիֆա Պէտիկեան կամ Մելքոնեան
• Առաքել Միլիտոսեան
• Կարապետ Միլիտոսեան
• Սահակ Ուլուսեան
• Հաճի Գրիգոր Միլիտոսեան
• Տօնապետ Խաբլոյեան (Արղընցոնց)
• Մարգար Շաղուկեան
• Գօգոնա Վարդան (Փառահեղ ճարտարապետ)
Գլուխ Թ. — Զանազան արհեստներ
• Հիւսնութիւն
• Որմնադրութիւն
• Կտաւագործութիւն
• Բրուտութիւն
Գլուխ Ժ. — Գործարաններ
• Խօշմաթի ձէթի հանքերը
• Երկնաքար
• Մրգեղէններ
• Բանջարեղէններ
ՄԱՍ 4
Գլուխ Ա. — Աւանդական սովորութիւններ
• Կաղանդ
• Սբ. Ծնունդ
• Բարեկենդան
• Զատիկ
• Հարսանիք
• Հարսին կեանքը
• Երգերու նմուշներէն
• Ընտանեկան բժշկութիւններ ու դեղեր
• Մաղթանքի օրհնութիւններ
• Անէծքներ
• Չարագուշակութիւն
• Երազահանութիւն
• Հանելուկներ
• Առակներ
• Գեղջական ասացուածքներ (ասուլիսներ)
• Գործածական ոճեր
• Զանազան խաղեր (Արանց)
• Մեծերու խրատականները
Գլուխ Բ. — Պատմական դէմքեր ու դէպքեր
• Արժ. Տէր Խաչատուր Քհ. Շիրոյեան
• Արժ. Տէր Ռէթէոս Սիմոնեան
• Մարտիրոս Շահին Չագոյեանի քաջագործութիւնը
• Սարգիս ԷՖ. Ծաղիկեանի թագաւորական նշանը
• Պօղոս Յարութիւնեան
• Նազար Նազարեան
• Երկ-փայտին կրկնակ զօրութիւնը եւ Խաչիկ Չագոյեան ձեռաց մէջ
• Սարգիս Վարդանեանի խեղդուիլը
• Դրուագ մը Սուքիաս Տեփոյեանի քաջութենէն
• Մեր բաժանումը Խօշմաթէն եւ Սբ. Մանկիկի բարեխօսութիւնը 1896-ին
• Եօթ երտիսարդներու բաժանումը
• Փոքր դրուագներ Սիմոն Սիմոնեանի կեանքէն
• Փարոյի արեւանգումը
• Հարկահաւաքները
• Պերտրոս Սիմոնեանի միջադէպը
• Հետաքրքրական «յուշեր» Գրիգոր Տէր Խաչատուրեանի կեանքէն (Գօգօն)
• Մարտիրոս Չաղուկեանի (Գալոյեան) դրուագներէն մին
• Դրուագ մը Սարգիս Շահին Շագոյեանի կեանքէն
• Յակոբ Թաթիկեան (Ալի Պապա)
• Բարդ մը հաւկիթին պատմութիւնը՝ Յարութիւն Տէրատուրեանի միջադէպը
• Խօշմաթի նախըրճին (խաշնարածը), Սարգիս Շահրիկեան
• Նախըրճուն միջադէպը
ՄԱՍ 5
Գլուխ Ա. — Բալուի տխրահրչակ պէտերը
• Քէօր Ապտուլլա Պէյ
• Խօշմաթեաններ եւ պէյեր
Գլուխ Բ.
• Խօշմաթի հերոսամարտը - 1897
• Արիւնահեղ ընդհարումը
• Պէյերու դատավարութիւնը
• Պէյերու վախճանը
• Խօշմաթ գիւղի մելիքները
Գլուխ Գ. – Ջարդի հրամանը – Սբ. Աստուածածնայ ժողովը
• Կարապետ Գլանեանի եւ Միսաք Շաղուկեանի (Գալոյեան) դիրքը (Կարապետ Գլանեանէն)
• Խաչատուր Շիրոյեանի Յուշերէն (Քանատայէն)
• Մկրտիչ Թարայեանի (Մարսէյէն) - արիւնոտ յուշերէն նօթագրուած
• Աբգար Սիմոնեան
• Պաղտասար Տէրատուրեանի (Մարսէյէն) ականատեսութիւնը
Գլուխ Դ.
• Խօշմաթցի հին զինուորականներ
• Խօշմաթի կամաւորները
• Դրուագ մը կամաւորական կեանքէ
• Դրուագ մը Բենիամին Շաղուկեանի կեանքէն (կամաւոր)
• Խօշմաթցի այլ զինուորներ
Գլուխ Ե. – Ծագումով խօշմաթցիներու պատկերներ
Գլուխ Զ. – Գլուխ Զ.- Պօլսոյ խօշմաթցիներու գործունէութիւնը (քաղուած՝ լուսահոգի Թորոս Գլանեանի գրութենէն)
Գլուխ Է. – Սփիւռքի խօշմաթցիներ
• Ֆրանսաբնակ խօշմաթցիներ
• Խ. Հայաստան եղած խօշմաթցիներ
• Սուրիաբնակ խօշմաթցիներ
• Քանատայի մէջ սեփական գործ ունեցողներ
• Ամերիկաբնակ խօշմաթցիներ
Թորոս Գլանեան
Ծնած է Խօշմաթի մէջ 1860ին: Իր նախնական կրթութիւնը գիւղին մէջ առնելէ վերջ կ՛երթայ Պօլիս իր հօր հետ: Իննիսունական թուականներուն կը մասնակցի «Պապ-Ալիի ցոյցին», ուրկէ հազիւ հազ ազատելով կոտորածէն՝ կ՛անցնի դէպի Նոր աշխարհ: Գալով Ամերիկա, կը հաստատուի Փրավիտէնսի մէջ, ուր կ՛ըլլայ Խօշմաթի Դպրոցասիրաց Միութեան հիմնադիրներէն մին: Հայրենիքի կարօտին ու բաբախուն սրտին յագուրդ տալու համար, Պէյրութի վրայէն կրկին կ՛երթայ իր հայրենի օճախը՝ Խօշմաթ, առնելու իր սիրակարօտ յագուրդը:
1908ի թրքական կեղծ Սահմանադրութենէն օգտուելով, Թորոս առաջինը կ՛ըլլայ երկիր մեկնողներէն: Գիւղին յառաջացման զարկ կու տայ, ըլլալով Թաղ. Խորհուրդի անդամ: Թորոսի զարգացեալ միտքն ու գործունէութիւնը եւ Պէյերու հանդէպ խիզախ կեցուածքը թշնամական արարքներու տեղի կու տայ:
Ստիպեալ, 1913ին վերջին անգամն ըլլալով, կը վերադառնայ Ամերիկա, լուծուելով իր շինարար աշխատանքին, շինելով տուներ, խանութներ: Թորոս Գլանեան Փրավիտէնսի խօշմաթցիներուն մէջ եղած է աչքառու մէկը: Եղած է Դպրոցասիրացին ողնահարի սիւնը. իր մասնակցութիւնը բերած է ազգային, եկեղեցական ու բարեգործական ձեռնարկներուն, ինչպէս նաեւ Ռամ. Ազատ. Կուսակցութեան մէջ ծառայած է երկար տարիներով: «Բալու Խօշմաթի Պատմական»ին հրատարակչական յանձնախումբի անդամներէն ըլլալէ զատ, մեծապէս օգնած է հեղինակին իր բանահաւաքութեամբ, մանաւանդ ազգագրական ցանկի պատրաստութեան մէջ: