Խօշմաթի պատմականը - Տոքթ. Մարտիրոս Յ. Չագոյեան

Խմբագրական ծանօթագրութիւն

Երկու Խօսք

Վարդան Վարդանեան

ՄԱՍ 1

Գլուխ Ա. — Բալուն եւ բերդը

Գլուխ Բ. — Վանքեր եւ սրբավայրեր

ՄԱՍ 2

Գլուխ Ա. — Բալահովիտի կրթական կեանքը 8

Գլուխ Բ. — Հայոց միացեալ ընկերութիւնը բալահովիտի մէջ

• Հաւաւ

• Ներխի

Գլուխ Գ.

• Բալահովիտի գիւղերը

• Վիճակագիր Բալուի – հայաբնակ գիւղօրէից

• Բալահովիտի մեծ երկրաշարժը

ՄԱՍ 3

Գլուխ Ա.

• Խօշմաթ

• Եկեղեցին (Սբ. Աստուածածին)

• Խօշմաթի եկեղեցին

• Կղերականներ

Գլուխ Բ.- Սրբավայրեր

• Ապտըլ - Մըսէհ (Տօնակ)

• Սուրբ Խաչ

• Սբ. Կաթողիկէ

• Սբ. Կիրակոս

• Սբ. Մանկիկ

Գլուխ Գ.

• Աղբիւրներ

• Դաշտային աղբիւրներ

• Մարդակերպ քարեր

Գլուխ Դ.

• Խօշմաթի դպրոցասիրաց միութիւնը եւ դպրոցը

• Ուսուցիչներ (1880-96)

• Խօշմաթի բարձրագոյն դպրոցի անդրանիկ շրջանավարտները

• Խօշմաթի արձրագոյն դպրոցի վերջին շրջանավարտները (1913 - 1914)

• Խօշմաթը՝ ինչպէս տեսայ

Գլուխ Ե. — Խօշմաթի մտաւորականները

• Առաքել Պապաճանեան

• Պետրոս Էֆենտի Ֆէրմանեան

• Համբարձում Ուլուսեան

• Վահան Ուլուսեան

• Վարդան Տիրատ

• Կարապետ Յ. Գլանեան

• Սարգիս Պ. Գլանեան

• Թորոս Գլանեան

• Պետրոս Փափազեան

• Պօղոս Յակոբ Չագոյեան

• Յարութիւն Վարդանեան

• Մանուկ Ծաղիկեան

• Գաբրիէլ Ֆրանկեան

• Տիգրան Ղազարոս Պետիկեան

• Յակոբ Ղազարոս Պէտիկեան

• Միքայէլ Խօճօյեան

• Պօղոս Տէրատուրեան

• Համբարձում Յարութիւնեան (Պուրնուսուզեան)

• Բեդլեհէմ Մարգարեան (Շաղուկեան)

• Մկրտիչ Մալեան

• Պօղոս Փափազեան

• Գարեգին Կարապետեան

• Տէր Մանուկ Քահ. Խոճայեան

• Յովհաննէս Գլանեան

Գլուխ Զ. — Խօշմաթի դպրց. կարեւոր ձեռնարկները

Գլուխ Է. — Խօշմաթի տիկնանց բարեխնամ (կարօտելոց) միութիւնը

Գլուխ Ը. — Ճարտարապետներ

• Ազնաւուր Էֆենտի Խօճայեան

• Թորոս խալիֆա Մալեան (Ղազարեան) Գարա Թորոս

• Մարտիրոս Ղազարեան

• Սիմոն Խալիֆա Պէտիկեան կամ Մելքոնեան

• Առաքել Միլիտոսեան

• Կարապետ Միլիտոսեան

• Սահակ Ուլուսեան

• Հաճի Գրիգոր Միլիտոսեան

• Տօնապետ Խաբլոյեան (Արղընցոնց)

• Մարգար Շաղուկեան

• Գօգոնա Վարդան (Փառահեղ ճարտարապետ)

Գլուխ Թ. — Զանազան արհեստներ

• Հիւսնութիւն

• Որմնադրութիւն

• Կտաւագործութիւն

• Բրուտութիւն

Գլուխ Ժ. — Գործարաններ

• Խօշմաթի ձէթի հանքերը

• Երկնաքար

• Մրգեղէններ

• Բանջարեղէններ

ՄԱՍ 4

Գլուխ Ա. — Աւանդական սովորութիւններ

• Կաղանդ

• Սբ. Ծնունդ

• Բարեկենդան

• Զատիկ

• Հարսանիք

• Հարսին կեանքը

• Երգերու նմուշներէն

• Ընտանեկան բժշկութիւններ ու դեղեր

• Մաղթանքի օրհնութիւններ

• Անէծքներ

• Չարագուշակութիւն

• Երազահանութիւն

• Հանելուկներ

• Առակներ

• Գեղջական ասացուածքներ (ասուլիսներ)

• Գործածական ոճեր

• Զանազան խաղեր (Արանց)

• Մեծերու խրատականները

Գլուխ Բ. — Պատմական դէմքեր ու դէպքեր

• Արժ. Տէր Խաչատուր Քհ. Շիրոյեան

• Արժ. Տէր Ռէթէոս Սիմոնեան

• Մարտիրոս Շահին Չագոյեանի քաջագործութիւնը

• Սարգիս ԷՖ. Ծաղիկեանի թագաւորական նշանը

• Պօղոս Յարութիւնեան

• Նազար Նազարեան

• Երկ-փայտին կրկնակ զօրութիւնը եւ Խաչիկ Չագոյեան ձեռաց մէջ

• Սարգիս Վարդանեանի խեղդուիլը

• Դրուագ մը Սուքիաս Տեփոյեանի քաջութենէն

• Մեր բաժանումը Խօշմաթէն եւ Սբ. Մանկիկի բարեխօսութիւնը 1896-ին

• Եօթ երտիսարդներու բաժանումը

• Փոքր դրուագներ Սիմոն Սիմոնեանի կեանքէն

• Փարոյի արեւանգումը

• Հարկահաւաքները

• Պերտրոս Սիմոնեանի միջադէպը

• Հետաքրքրական «յուշեր» Գրիգոր Տէր Խաչատուրեանի կեանքէն (Գօգօն)

• Մարտիրոս Չաղուկեանի (Գալոյեան) դրուագներէն մին

• Դրուագ մը Սարգիս Շահին Շագոյեանի կեանքէն

• Յակոբ Թաթիկեան (Ալի Պապա)

• Բարդ մը հաւկիթին պատմութիւնը՝ Յարութիւն Տէրատուրեանի միջադէպը

• Խօշմաթի նախըրճին (խաշնարածը), Սարգիս Շահրիկեան

• Նախըրճուն միջադէպը

ՄԱՍ 5

Գլուխ Ա. — Բալուի տխրահրչակ պէտերը

• Քէօր Ապտուլլա Պէյ

• Խօշմաթեաններ եւ պէյեր

Գլուխ Բ.

• Խօշմաթի հերոսամարտը - 1897

• Արիւնահեղ ընդհարումը

• Պէյերու դատավարութիւնը

• Պէյերու վախճանը

• Խօշմաթ գիւղի մելիքները

Գլուխ Գ. – Ջարդի հրամանը – Սբ. Աստուածածնայ ժողովը

• Կարապետ Գլանեանի եւ Միսաք Շաղուկեանի (Գալոյեան) դիրքը (Կարապետ Գլանեանէն)

• Խաչատուր Շիրոյեանի Յուշերէն (Քանատայէն)

• Մկրտիչ Թարայեանի (Մարսէյէն) - արիւնոտ յուշերէն նօթագրուած

• Աբգար Սիմոնեան

• Պաղտասար Տէրատուրեանի (Մարսէյէն) ականատեսութիւնը

Գլուխ Դ.

• Խօշմաթցի հին զինուորականներ

• Խօշմաթի կամաւորները

• Դրուագ մը կամաւորական կեանքէ

• Դրուագ մը Բենիամին Շաղուկեանի կեանքէն (կամաւոր)

• Խօշմաթցի այլ զինուորներ

Գլուխ Ե. – Ծագումով խօշմաթցիներու պատկերներ

Գլուխ Զ. – Գլուխ Զ.- Պօլսոյ խօշմաթցիներու գործունէութիւնը (քաղուած՝ լուսահոգի Թորոս Գլանեանի գրութենէն)

Գլուխ Է. – Սփիւռքի խօշմաթցիներ

• Ֆրանսաբնակ խօշմաթցիներ

• Խ. Հայաստան եղած խօշմաթցիներ

• Սուրիաբնակ խօշմաթցիներ

• Քանատայի մէջ սեփական գործ ունեցողներ

• Ամերիկաբնակ խօշմաթցիներ

ՄԱՍ 2

Գլուխ Ա - Բալահովիտի կրթական կեանքը


Մինչեւ 18-րդ դարու կիսուն, գրեթէ ոչինչ ունինք Բալհովիտի կրթական կեանքի մասին։ Անկէ ասդին ալ երեւան կու գան հատակտոր դպրոցներ եկեցեներու կից, Տէր Թոդիկի դպրոցներուն նման, ուր աշակերտնգրը կը նստէին ծալապատիկ, փսիաթներու վրայ, գիւղական հաստ թելէ հիւսուած գունաւոր գուլպաներով ու բարակ կաշիէ տրեխներով։
Ձմեռ ատեն առհասարակ կ՛ունենային թիթեղէ վառարան-ջերմոց մը, որուն վրայ կ՛ըլլար վարժապետի սամավարը։ Վառելանիւթը կը հայթայթուէր աշակերտներէն, կաղնիի կոճղեր կամ քար կըշկուր եւ այլն։ Հետաքրքրական էր տեսնել աշակերտներուն տարազը, իւրաքանչիւրն հագած կապոյտ կտաւէ կարուած անդրա-վարտիք մը, գունաւոր շապիկ մը, գլխին նրբահիւս գտակ մը (թալլիկ)։

Թեւէն եւ ուսէն կախուած կապոյտ պայուսակ մը, որուն մէջ կը զետեղէր իր քերականը, քարէ- տախտակն ու քարէ գրիչը, կաղամարը (տիվիթ) անցնելով գօտիին մէջէն կողմնակի (դեղին թիթեղէ կոթով)։ Սաղմոսը, Նարեկը եւ շատ անգամ ալ հաց ու պանիր կը դնէր իր պայուսակին մէջ։

Դասատուն աշակերտներէն իրենց մտային կարողութեան համաձայն կը նստեցնէր. ծոյլերն ու հետամնացները ամենավերջի շարքերը կը գրաւէին։

Մինչեւ 1880ին գիւղական դպրոցներու դրութիւնն այս էր, սակայն այնուհետեւ Պօլսոյ մէջ հիմնուած Հայոց Միացեալ Ընկերութեան գործունէութեան շնորհիւ Բալահովիտի դպրոցները կը դրուին կարգ ու սարքի մէջ։ Հոս պէտք է յիշել թէ Խօշմաթը կ՛ըլլայ առաջին գիւղը, որ իր նախնական դպրոցը կը յանձնէ Հայոց Միացեալ Ընկերութեան, ուր Բալու քաղաքէն, Հաւաւէն եւ շրջակայ գիւղերէն։

Նոյն տարուան վերջերը Հաաւաւ կը հետեւի Խօշմաթի օրինակին, յաջորդաբար քաղաքը, Ձէթ, սղամ, Շնազ եւ մնացեալ գիւղերու մեծամասնութիւնը կը դիմեն Միացեալ Ընկերութեան։ Հոս տեղին է արձանագրել կարգ մը անուններ, որոնք իրենց դաստիարակութեան նուիրական պարտականութիւնը կատարած են հանդէպ Բալհովիտի մանուկներուն։

Արժանավայել Յովսէփ Պաղնեցին, որ կ՛ըսուի թէ օգնական եղած է Սբ. Մեսրոպ Մաշտոցի իր չորս ընկերներով Բալուի բերդին մէջ, հայ գիրերու գիւտին առթիւ, եղած է նաեւ դասատու։
Արժ. Տէր Ղեւոնդ Քհ. Սագրատցի
Արժ. Տէր Գրիգոր Քհ. Քաղաքէն
Արժ. Տէր Սուրէն Քհ. Կէրոյեան (առաջդ. փոխանորդ) Արժ. Տէր Մանուկ Քհ. Խօճոյեան Խօշմաթի մէջ
Արժ. Տէր Ռէթէոս Քհ. Սիմոնեան Խօշմաթի մէջ
Անտարակոյս ուրիշներ ալ եղած են։